گردآوری: ندا حاج رسولی

تاریخچه شب یلدا

پارسی زبانان از دیرباز شب یلدا و یا به عبارتی شب چله که یکی از جشن های کهن ایرانی می باشد، را پاس می داشتند.

جشن یلدا در آخرین شب فصل پاییز که مصادف با ۳۰ آذر ماه می باشد برگزار می شود. این جشن به روایتی قدمت ۸۰۰۰ ساله دارد.

ایرانیان باستان در شب چله یا همان یلدا که طولانی ترین شب سال می باشد، بیدار می نشستند، آتش بر پا می کردند و به جشن و پایکوپی می پرداختند، زیرا می دانستند که از آن پس، شب ها کوتاهتر و روزها بلندتر می شود.

آنها یلدا؛ جشن پایان تاریکی را در کنار «درخت سرو» آذین بسته، آتش و انواع نوشیدنی ها و خوراکی های رنگارنگ بر پا می داشتند و به شادی و می خواری می پرداختند.

ایرانیان باستان که پیرو آیین مهر بودند فردای یلدا را روز زایش و میلاد دوباره ی خورشید می پنداشتند زیرا که از آن به بعد شب ها کوتاهتر و روزها طولانی تر می شد و آنها می توانستند از گرما و روشنایی خورشید بیشتر بهره ببرند.

برخی محققان معتقدند که:

ایرانیان باستان «درخت سرو» که نماد استقامت در مقابل سرمای زمستان می باشد و همیشه سبز می ماند را انتخاب کردند تا سمبلی برای استقامت در مقابل سرما باشد.

با گذشت زمان این درخت سرو آذین بسته متعلق به جشن یلدا به آیین مسیحیت راه پیدا کرد و به شکل امروزی درخت کریسمس نمود پیدا کرد. این نظریه نیز بیان شده که شب یلدا که شب زایش خورشید بوده در میان مهرپرستان سپس به عنوان شب زایش مسیح انتخاب شد.

تاریخچه شب یلدا

بانو ژاله اموزگار یلدا را چنین روایت میکند: «بین تاریکی و روشنی کارزار است و در این شب در ایران هر کس تا بامداد با سرگرمی ها و خوراکی ها خود را مشغول می کرده و نمی خوابیده است تا بیداری او کمک کرده باشد هر چند کم به فرشته ی پیمان، فرشته ی راستی و فرشته ی نظم، و همه منتظر و نگران هستند تا پایان این کارزار را با دمیدن صبح و دیده شدن نخستین فروغ روشنی جشن بگیرند.»

شب یلدا را شب چله نیز می نامند، زیرا از فردای آن، چله ی بزرگ که چهل روز به درازا می کشد شروع می‌شود.

چله ی بزرگ از یکم دی ماه که در گاه شمار ایران باستان (اورمزد) نام دارد، آغاز می شود و تا دهم بهمن که روز برگزاری جشن سده
می باشد، ادامه دارد.

چله ی کوچک نیز از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه به طول می انجامد.

ایرانیان باستان شب را زاده ی اهریمن می دانستند، به همین علت همه شب آتش می افروختند تا هم خانه هایشان روشن باشد و هم معتقد بودند به دلیل نیروی اهورایی آتش، دیوان، پریان و جادوگران از خانه هایشان دور می مانند.

جشن یلدا نشانگر این می باشد که ایرانیان از هزاران سال قبل می دانستند که خورشید حرکت می کند، به همین علت حرکت خورشید را در برجهای مختلف آسمان اندازه می گرفتند، و هر برج را نامگذاری کرده بودند و در شب یلدا که بلندترین شب سال بود، به انتظار خورشید
می نشستند تا بر تاریکی غلبه کند و از این رو در شب یلدا بیدار می نشستند و آتش می افروختند تا خورشید طلوع کند.

دکتر محمود روح الامینی در کتاب آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز چنین مینویسد:

واژه‌ی یلدا سریانی و به معنای ولادت است.

ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را (ناتالیس انویکتوس) یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر می نامند.

 

تاریخچه شب یلدا

او می نویسد: 

 که بنا بر باور پیشینیان، در پایان این دراز شب، که اهریمنی و نامبارکش می دانستند تاریکی شکست می خورد،

روشنایی پیروز و خورشید زاده می‌شود و روزها به بلندی می نهد.

روح‌الامینی با اشاره به زایش خورشید در شب یلدا و مقدس بودن این رویداد برای مهرپرستان می‌نویسد:

در سده‌ی چهارم میلادی، بر اثر اشتباهی که در محاسبه‌ی کبیسه‌ها رخ داد، روز ۲۵ دسامبر را (به‌ جای ۲۱ دسامبر) روز تولد میترا دانسته‌ و تولد عیسی مسیح را نیز در این آغاز سال قرار دادند.

او برای توضیح این موضوع به شعری از سنایی نیز اشاره می‌کند که می‌گوید: «به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی/که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا».

روح‌الامینی می‌نویسد:

بنابراین نوئل اروپایی همان شب یلدا است، و نوئل واقعی، یعنی انقلاب شتوی در سی‌ام آذرماه برابر با ۲۱ دسامبر است.

او در ادامه این را هم اضافه می‌کند: «ایرانیانی که در آمریکا و اروپا هستند و در روزهای جشن تولد مسیح و جشن سال نو میلادی می‌کوشند تا جشن شب یلدا را برگزار کنند – که نگارنده نیز از آن جمله بود – توجه دارند که هر سه آیین، سابقه و ریشه‌ی تاریخی و فرهنگی مشترکی دارند».

امروزه یکی از مرسوم ترین آیین شب یلدا گرفتن فال حافظ می باشد.

در برخی از نقاط ایران شاهنامه خوانی در شب یلدا بسیار مرسوم و متداول می باشد،

البته قصه گویی و داستانسرایی پدر بزرگها و مادربزرگها نیز از دیر باز در شب یلدا و در جمع خانواده متدوال بوده است.

تاریخچه شب یلدا

در حال حاضر مردم هر منطقه از ایران بر اساس آداب و رسوم شهری که در آن زندگی می کنند، خوراکی های خاصی را بر سر سفره ی
یلدا می‌گذارند.

این روزها خوراکی های مورد استفاده در شب یلدا با تغییرات زیادی نسبت به دوران باستان همراه بوده است. معمولا غذاهایی که در گردهمایی های یلدایی بر سر سفره ها می گذارند باید مقوی و مناسب فصل زمستان باشد.

‎داستان‌های قدیمی می‌گویند که میوه‌های قرمز رنگ نمادی از زایش، نور و گرمی هستند و آغاز سپیده دم را بشارت می‌دهند.

طیف گسترده‌ای از میوه‌ها و شیرینی‌ها مخصوص برای شب یلدا تهیه می‌شوند اما میوه‌های مرسوم برای این جشن شامل هندوانه و انار است.

خوب است همیشه در خاطر بسپاریم که هر تمدن و هر کشوری مدیون فرهنگ گذشتگان خویش است، پس با زنده نگهداشتن و بر پایی
آیین ها و جشن های باستانی در زنده نگه داشتن تمدن آریایی کوشا باشیم.

(یلدایی پر از نور و شادی برایتان آرزومندم)

‎

منابع:

گاه شماری و جشن‌های ایران باستان، نوشته ی هاشم رضی

دکتر محمود روح الامینی، کتاب آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز